Dział Etnologii Miasta powstał w 1999 roku jako pierwsze tego rodzaju przedsięwzięcie w Polsce. Zajmuje się kulturą miast przemysłowej części Górnego Śląska, ze szczególnym uwzględnieniem Katowic. Prace badawcze i muzealne są skierowane na eksploracje empiryczne oraz gromadzenie wytworów oraz dóbr kulturowych związanych przede wszystkim funkcjonowaniem środowisk robotniczych (w tym subkultur zawodowych, głównie górniczej) oraz innych kategorii warstw nieelitarnych, rejestrując również zabytki kultury chłopskiej, a także poszerzając penetracje muzealne o inne kategorie i warstwy społeczne. Ramy czasowe naszych zainteresowań obejmują okres od początku procesu urbanizacji i industrializacji (przede wszystkim od połowy XIX wieku do lat 60. XX wieku).
Dział gromadzi zbiory dokumentujące sferę kulturowej aktywności mieszkańców miast, zwłaszcza osad i osiedli przyzakładowych. Dotyczą one jednostki, rodziny, grupy sąsiedzkiej, społeczności lokalnej, ale i tradycji zawodowych. Eksponaty Działu dokumentują dziedzictwo kulturowe polskie, w tym regionalne śląskie związane z ludnością rodzimą, oraz częściowo niemieckie. Ukazują bogactwo i tożsamość, ciągłość oraz zmianę kulturową ludności miejskiej.
Zbiory i kolekcje dotyczą etnologicznej perspektywy kulturowej aktywności człowieka i zbiorowości w przestrzeni miejskiej – w sferze życia codziennego, pracy i świętowania. Ogółem mamy 3500 eksponatów pozyskanych w drodze zakupów, a częściowo darów.
Zbiory są kolekcjonowane w kilku głównych zespołach. W odniesieniu do mieszkania i funkcjonowania rodziny są zgromadzone m.in.: meble z mieszkań robotniczych, urządzenia i sprzęty gospodarstwa domowego, naczynia kuchenne, serwisy obiadowe i deserowe, kufle, bielizna stołowa, a także galanteria okienna (firany, zasłony), dewocjonalia, dokumenty rodzinne, pamiątki. Wśród obiektów związanych z wyposażeniem mieszkań na uwagę zasługują zegary oraz urządzenia oświetleniowe i lampy. Odzież kompletujemy w zbiorach ubiorów codziennych, strojów odświętnych, strojów ludowych, galowych mundurów górniczych, galanterii skórzanej oraz różnych elementów ubioru i bielizny. Kolejna kategoria zbiorów to biżuteria i ozdoby. Interesujące są tzw. dodatki do odzieży – torebki, parasole, mufki – czy laski, a także przedmioty osobiste związane z higieną czy nałogami, np. fajki czygalanteria tytoniowa. Gromadzimy też obiekty związane z procesem edukacji i zabaw dziecięcych. Oddzielną kategorię stanowią zbiory eksponatów związanych ze zwyczajowością, obyczajowością oraz innymi zachowaniami znormalizowanymi kulturowo takimi jak: narodziny, zaślubiny i śmierć oraz zbiory ilustrujące panujące kanony i preferencje estetyczne. Znaczące miejsce w zbiorach zajmują obrazy, rzeźby i figury religijne. Szczególną grupę stanowią narzędzia pracy, a także przedmioty związane z pracą w górnictwie, np. szpady, kilofy, lampy górnicze. Część zbiorów to rękopisy i dokumenty związane z życiem ludności miejskiej.
Ponadto dysponujemy: kolekcją malarstwa intuicyjnego śląskich twórców, kolekcję obrazów artystów reprezentujących tzw. Grupę Janowską (np. Teofil Ociepka, Paweł Wróbel, Erwin Sówka), kolekcja prac Ewalda Gawlika. Interesująca jest kolekcja oleodruków o treści religijnej. Na uwagę zasługuje też kolekcja ludowego malarstwa na szkle oraz rzeźby zgromadzona przez dziennikarza i folklorystę Stanisława Jareckiego.
Dział, poza działalnością wystawienniczą, edukacyjną dla dzieci i młodzieży oraz organizowaniem konkursów, proponuje – bazując na tradycyjnych formach prezentacji dziedzictwa kulturowego regionu śląskiego w różnych obliczy kultury miejskiej, a także wykorzystując nowe, atrakcyjne formy – warsztaty muzealne i spotkania środowiskowe, etnograficzne kino studyjne, imprezy multimedialne, koncerty muzyki ludowej, spotkania z tzw. ciekawymi postaciami.